Het is dit jaar 80 jaar geleden dat concentratiekamp Auschwitz werd bevrijd. Op zondag 26 januari organiseert het Nederlands Auschwitz Comité de jaarlijkse Nationale Holocaust Herdenking. Wat kan de plaatselijke gemeente doen rond deze herdenking?
Bij het Spiegelmonument 'Nooit Meer Auschwitz' in het Wertheimpark in Amsterdam vindt op zondag 26 januari de jaarlijkse Nationale Holocaust Herdenking plaats. 80 jaar geleden werd concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz bevrijd. Auschwitz is hét internationale symbool van de Holocaust geworden, hoewel er vele andere concentratie- en vernietigingskampen waren. Dit jaar is het tevens 80 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd. De Protestantse Kerk zal, evenals voorgaande jaren, aanwezig zijn bij deze herdenking.
Aandacht in de eredienst
Wat kan de plaatselijke gemeente doen rond de Nationale Holocaust Herdenking? Ze kan uiteraard aansluiten bij de herdenking in Amsterdam. Meer voor de hand liggend is wellicht dat er op deze zondag in viering aandacht aan gegeven wordt. De meest geëigende plaats daarvoor is in het kyrie of bij de verootmoediging en schuldbelijdenis, de voorbeden en de liederen. Er kan ook een gedicht of een andere tekst gelezen worden.
Liederen over de schreeuw om leven
In een heftige bewerking van Psalm 22 in de bundel Psalmen anders. Aanvulling bij Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (22b), vertolkt René van Loenen de diepe verlorenheid en wanhoop van de psalmdichter. De psalm is door de volgelingen van Jezus en in de christelijke traditie op Jezus zelf betrokken. In de psalmbundel is het allereerst een schreeuw om leven van het Joodse volk, uitgeroepen door een enkeling.
Ook lied 22c uit dezelfde bundel zou een optie kunnen zijn, een bewerking door Roel Bosch. Daarin klinken tevens woorden van hoop en vertrouwen door.
In de berijmde Psalm 89:17 en 18 wordt de smaad, de krenking en de hoon van het volk schrijnend onder woorden gebracht. Deze psalm loopt uit op een bede om herstel, erkenning en uiteindelijk op dank en lof. Het leven wint het van de dood.
Een bijzonder lied is van de Joodse denker en schrijver Schalom ben Chorin (1913-1999): lied 857. Een mystiek lied, waarin God als de bron van leven ervaren wordt, tegen alle dood in. Lees op liedboek.nl een toelichting bij dit lied, en beluister het hier.
Liederen over gedenken
Lied 199 uit het Liedboek, Zingen en bidden in huis en kerk is een indringend lied, gedicht door Sytze de Vries: ‘Koester de namen die wij hier gedenken.’ Veel berijmde psalmen bezingen het woord ‘gedenken’. Hier gaat het over God die zijn volk gedenkt en niet laat vallen. Het lied loopt uit op een zegenbede: om licht en om leven.
Psalm 89:17 is een roep om ontferming, om gehoord en gezien te worden: ‘Erbarm u over ons, wil onze smaad gedenken.’
Of Psalm 102:6: ‘Gij zult ons verlossing schenken, Sion eindelijk gedenken.’
Er is de belofte van een wending in Psalm 68:9: ‘Gij zult uw stad gedenken. Vorsten van verre bieden Hem terwille van Jeruzalem hun eerbied, hun geschenken.’
Wanneer er een dienst van Schrift en Tafel is, zou lied 387 gezongen kunnen worden. ‘Als wij van de feestwijn drinken, die Gij, Heer, ons geeft, leer ons dan om te gedenken, wie een lege beker heeft.’ De Maaltijd van de Heer verbindt ons met mensen die lijden, en maakt ons alert op de wereld buiten de kerkmuren.
Liederen over het leven krachtig oppakken
Juist bij de Holocaustherdenking zou je ook de veerkracht van mensen naar voren kunnen halen: de Joden, Sinti en Roma die in de meest afschuwelijke omstandigheden hebben geprobeerd hun waardigheid te behouden, in verzet zijn gekomen. Ook kan gedacht worden aan de tallozen die zich met gevaar voor eigen leven om hen en anderen hebben bekommerd.
Een fraai lied dat de kracht van (Joodse) vrouwen bezingt, is lied 738: ‘Kom, zing het lied van Eva’, een vrije bewerking door Ria Borkent van een tekst van John Bell.
Een element van gedenken is het leven krachtig oppakken. Dat komt terug in lied 827: ‘Mensen, wij zijn geroepen om te leven!’ Ook lied 992: ‘Wat vraagt de Heer nog meer van ons?’ past hierbij.
Een tekst uit het Joodse gebedenboek
In het liberaal joods gebedenboek Sidoer staat een afdeling ‘Jom haSjoa en 4 mei’, met een bloemlezing aan gebeden en teksten. Onderstaande tekst van Abraham Shlonsky maakt indringend duidelijk hoe de herinnering en het gedenken doorwerken tot ver in de toekomst.
Deze eed heb ik gezworen,
alles te onthouden.
Te onthouden,
niets te vergeten
tot de tiende generatie,
tot mijn vernedering verdwijnt
tot het laatste toe, helemaal.
Totdat ophouden geheel
de slagen, de leertijd voorbij.
Ik zweer dat
niet vergeefs ging voorbij
de nacht van verschrikking,
ik zweer dat ik niet
verder zal leven onveranderd,
alsof ik niets geleerd had,
ook nu niet.
Kyrie
Het kyrie is een roep tot God vanwege alle rauwheid en lijden in onze wereld, de leegte en het gemis, de pijn en het verdriet. In het kyrie zuchten de aarde en de natuur, de hele biodiversiteit mee. Het is een roep om ontferming, een verlangen dat het goed zal gaan.
Onderstaand gebed schreef ds. Eeuwout Klootwijk. Hij is wetenschappelijk medewerker voor Kerk en Israël/joods-christelijke relaties en predikant in Vught.
God,
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk is het leed
vanwege de vernedering en de vernietiging
van Joden, Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk
het leed van deze en andere volkerenmoorden
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk
het leed dat mensen wordt aangedaan
omdat ze Jood zijn, of zwart, of behorend bij een minderheid,
of ‘gewoon’ omdat ze anders zijn
Niet te bevatten, niet te begrijpen -
de niets en niemand ontziende haat tegen Joden,
de mensonterende beeldvorming van de ander
de alles onderuithalende discriminatie
het verwoestende racisme
En telkens weer staan er mensen op
in alle rauwheid en verscheurdheid
worden bronnen aangeboord
van levenskracht, geestkracht, vitaliteit
Telkens weer durven mensen met ongelofelijke moed
op te komen voor medemenselijkheid
waardigheid
mededogen
laten zij zien
dat het leven sterker is dan de dood
haat wordt overwonnen door liefde.
en zo worden zij een teken van uw Aanwezigheid
