Uitleg & Achtergrond
In deze serie zijn artikelen gebundeld die een bepaald onderwerp uitleggen of achtergrondinformatie bieden.
‘Kerk’ uit zich in talloze vormen. Van een klassieke kerkdienst tot een diaconaal inloophuis, van catechese tot pioniersplek. Van vormen die al eeuwenlang meegaan tot vormen die nieuw zijn. Kliederkerk is een van die nieuwe vormen van kerk.
‘Een verrassende vorm van kerk-zijn met mensen die weinig of niets met kerk hebben én met meer betrokken kerkleden’, zo wordt kliederkerk omschreven. In dit artikel staan we stil bij wat kerk is, hoe kliederkerk kerk is, en laten we zien waarom kliederkerk een waardevolle aanvulling is in het mozaïek van kerkplekken.
Wat is kerk?
‘De kerk (...) leeft van verbondenheid met Jezus Christus. We volgen Hem. Daarom zeggen we niet: Jezus is daar waar de kerk is, maar: waar Jezus is, daar is de kerk. We strekken ons uit om dáár te zijn waar Jezus is. De kerk leeft van genade’, schrijft scriba René de Reuver in de nieuwe visienota van de Protestantse Kerk. De Protestantse Kerk kiest hier voor een brede visie: de kerk is niet te vangen in een instituut, beweging, laat staan in een gebouw. Als de kerk is waar Christus is, dan is elke plek waar twee of drie in Zijn naam bij elkaar zijn een vorm van kerk. Vanuit dat uitgangspunt wil de Protestantse Kerk in Nederland gestalte zijn van ‘de ene heilige apostolische en katholieke of algemene christelijke Kerk die zich, delend in de aan Israël geschonken verwachting, uitstrekt naar de komst van het Koninkrijk van God’, zo staat in de kerkorde artikel I-1 te lezen. Die ene kerk is dus zowel één, als zichtbaar in allerlei gestalten.
Praktisch theoloog Henk de Roest stelt dat we de kerk moeten denken als een 'configuratie van kerken en kerkjes, een netwerk van talloze soorten kerkplekken van verschillende signatuur.’ “De kerk vormt zich telkens opnieuw in kerkplekken met een voorlopig karakter, waarbij gemeenten en parochies slechts één soort kerkplek zijn te midden van andere kerkplekken.” Deze brede kijk op kerk-zijn helpt ons ook om weg te blijven uit het ‘management paradigma’ van de kerk, zoals de Britse ecclesioloog en praktisch theoloog Clare Watkins benoemt. Alsof we in institutionele en organisatorische taal precies kunnen duiden wat wel en wat niet kerk is. Kerk is te onderscheiden op alle plekken waar mensen ‘een leven in Christus doen’; essentieel ongebonden en grenzeloos, en tegelijkertijd bloeiend vanuit de ecclesiologische waargenomen grenzen van de georganiseerde kerkelijke structuur. Hoe dit in de praktijk werkt, kwam terug in het gesprek met predikanten. Zoals de dominee die verrast was hoe gemakkelijk mensen ‘van buiten’ anderen meenemen naar kerkelijke activiteiten, en leerde om in samenwerking met hen met open ogen te kijken. “Zo van: wat gaat God ons geven in die mensen. In de kerk is het toch vaak 'het gaat zoals het gaat'. Dan kunnen mensen van buiten juist heel andere impulsen geven. Zij zijn echt godsgeschenken.”
Kliederkerk is kerk
Iets van deze begrensde onbegrensdheid komt terug in de nota ‘Mozaïek van kerkplekken, over verbinding tussen bestaande en nieuwe vormen van kerk-zijn’.
Hierin wordt de diversiteit in verschijningsvormen van kerk-zijn gevat in het beeld van een mozaïek: allerlei kleurrijke steentjes die samen, in verbinding met elkaar, een geheel vormen. Kliederkerk is kerk, een missionaire contextuele vorm van vieren. Een kleurrijk, glinsterend en wellicht ietwat kleverig steentje in het mozaïek.
“Door te benadrukken dat kliederkerken volledig kerk zijn, versterk je (...) hun potentie om uit te groeien tot meer dan een sporadisch event. Dan kun je pas echt incarnationeel kerk zijn: daarheen gaan waar de mensen zijn. We moeten niet de indruk wekken dat je pas écht bij een kerk hoort als je op zondagmorgen de traditionele liturgie komt meevieren of als je kerkbalans betaalt. Het hogere doel van missionair zijn is niet kerkbanken of collectezakken vullen - het hogere doel is mensen in verbinding brengen met God en met elkaar.(...) Durf dan ook dáár kerk te zijn. En leid mensen niet alsnog om naar een andere plek.”
Predikant tijdens rondetafelgesprek over ‘Hoe is kliederkerk kerk?’
Kliederkerk is speciaal. Ze heeft kenmerken van een kerkdienst - door de viering met gebed, liederen en een zegen - en is door het DNA van gastvrijheid, het ontdekken en samen eten missionair. Ze is aantrekkelijk voor mensen die weinig of geen bekendheid met kerk hebben, maar ook voor kerkelijk betrokken families die in hun drukke, gefragmenteerde bestaan op zondag graag een gezamenlijke ervaring willen. Zo functioneert kliederkerk als verbindende factor tussen bestaande en nieuwe kerkplekken. Kliederkerk kan plaatsvinden op zondagochtend in kerkgebouwen, maar ook op woensdagmiddag in buurthuizen. Zowel doorgewinterde kerkgangers als nieuwkomers komen samen rond de Bijbel en worden uitgenodigd om iets bij te dragen. Door samen te ontdekken, vieren en eten ontstaat iets van gemeenschap. Het serieus nemen in daden en woorden van kliederkerk als kerk helpt hierbij, merkt een predikant verbonden aan een pioniersplek: “Zodra dat (de activiteit in de pioniersplek, NP) meer benoemd werd als een gemeenschap en ook echt dat karakter droeg, werd dat ook zo ervaren, en groeide.”
Een kliederkerk is in de regel ingebed in een bestaande gemeentelijke en/of classicale structuur. Dit kan zowel in een plaatselijke gemeente zijn als in een pioniersplek als onderdeel van een oecumenische samenwerking. Een kliederkerk functioneert in de praktijk dus vrijwel altijd in verbondenheid met andere kerkplekken. Deze manier van kijken, naar een kliederkerk binnen een groter geheel, past goed in het presbyteriaal-synodale systeem van de Protestantse Kerk, zoals bijvoorbeeld beschreven wordt in de nota ‘Mozaïek van Kerkplekken’.
Wat zowel in de reflectie als in de rondetafelgesprekken opvalt, is de nadruk op het benoemen van het volop kerk-zijn van kliederkerk.
“Kliederkerk als kerkvorm laat zien dat elke vorm van kerk-zijn in de voorlopigheid gebeurt en een fragment is. Want als in een gemeente wel avondmaal gevierd wordt maar niet wordt gedoopt omdat er geen kinderen meer zijn, is die gemeente dan nog wel volledig kerk? Is een gemeente die de ambten niet volledig meer kan invullen nog wel volledig kerk? Moeten we niet zeggen dat geen enkele gemeente op een volledige manier kerk kan zijn? Op die manier kunnen we juist honoreren dat de kliederkerk ook echt kerk is, al ontbreken ook wezenlijke elementen voor het kerk-zijn. Voor reguliere gemeenten is de kliederkerk dan ook allereerst een uitdaging: laat de gemeente niet iets liggen wat de kliederkerk oppakt?”
Predikant in reflectie op conceptartikel ‘Hoe is kliederkerk kerk?’
Verbinding met andere kerkplekken helpt om volop uiting te geven aan de missie van kliederkerk: mensen van alle leeftijden laten groeien in geloof, hoop en liefde, zodat zij in het voetspoor van Jezus gaan. Dit sluit ook aan bij de verwachtingen die kliederkerkteams zelf hebben: ruim driekwart van de in 2018 ondervraagde teams ziet kliederkerk als een onderdeel van de lokale kerk en niet als potentiële nieuwe zelfstandige gemeente. Dat is niet erg, als we kerk begrijpen als een mozaïek.
Missionair kerk-zijn
Een kliederkerk vindt in de praktijk gemiddeld zes keer per jaar plaats en maximaal één keer per maand. Dit maakt dat kliederkerk een event-karakter heeft: het is als terugkerend missionair event een verrijking van de lokale kerk en vult als creatieve ‘grensopzoekende’ vorm het bestaande palet aan. Al die kliederkerken waar creatieve en enthousiaste moeders, tieners, predikanten en ouderen zich samen inzetten voor deze laagdrempelige en chaotische missionaire activiteit voor mensen van alle leeftijden, zijn plaatsen om het evangelie te ontsluiten. Of wellicht een plaats om dat goede nieuws te hérontdekken. Uit recent onderzoek naar pionieren blijkt namelijk dat mensen die bij pioniersplekken betrokken en gecommitteerd raken vaak wel iets van christelijke socialisatie hebben gehad, zoals een christelijke school of (groot)ouders die naar de kerk gingen. De Schotse mission development worker Steve Aisthorpe heeft het over de invisible church, verwijzend naar de 70% Schotten die zich met het christelijk geloof afficheren, maar lang niet allemaal in de kerk terug te zien zijn. Hoewel een soortgelijk onderzoek in Nederland nog niet gedaan is, is het aannemelijk dat er ook in Nederland een grote groep mensen is die een culturele of sociale binding met het christelijk geloof heeft, maar niet verbonden is met een van de kerkplekken uit het mozaïek. Een van de deelnemers aan de rondetafelgesprekken, predikant in een Zeeuws dorp, duidt dit als volgt:
“De dorpelingen die geen lid (van de kerk, NP) zijn, die doen ‘doing God’. Dan vragen ze van mij of ik begraaf, of ik een crematie leid, of ik hen zegen. Of ze een kaars mogen aansteken. Het zijn allemaal doe-dingen. Het zijn allemaal mensen die niet anti-church of post-church zijn, het is gewoon allemaal nieuw.”
Een kliederkerk kan met haar combinatie van laagdrempeligheid én duidelijke christelijke identiteit haken aan wat mensen ooit hebben meegekregen en positief waarderen. Of het is een manier voor ouders om hun kinderen iets mee te geven van het christelijk geloof, zonder zich meteen te committeren aan God of kerk.
Kliederkerk als waardevolle aanvulling in het mozaïek
Door te zoeken naar organische lijnen met andere kerkplekken kan er wederzijdse bloei ontstaan. Bijvoorbeeld doordat deelnemers aan kliederkerk willen groeien als leerling van Jezus en zich aanmelden voor een Alphacursus of meedoen met een kindernevendienstproject. Maar ook andersom: “Het kan niet anders dan dat het plezier dat ervaren wordt tijdens de vieringen van kliederkerk ook van invloed gaat zijn op de mainstreamvieringen op zondagmorgen”, is de ervaring van een predikant. “Dat kerk ook leuk kan zijn, is een ontdekking. Deze ontdekking wordt vervolgens weer vertaald naar de ‘gewone’ zondagochtenddiensten.”
Ook het intergenerationele aspect maakt kliederkerk een waardevolle aanvulling van het mozaïek. Er zijn weinig kerkplekken waar kinderen centraal staan, maar wel echt samen met volwassenen activiteiten ondernemen.
“Kliederkerk inspireert door haar vrolijkheid. Die mis ik nog weleens in de gewone kerk. Kinderen brengen een puurheid in het geloof in zich mee die van onschatbare waarde is voor doorgewinterde gelovigen. Samen bijbelverhalen ontdekken, met oud en jong, en zo generaties bijeen brengen, lijkt me eigenlijk iets wat in iedere kerk zou moeten gebeuren.”
Predikant tijdens rondetafelgesprek over ‘Hoe is kliederkerk kerk?’
Omdat kliederkerk kerk is in verbinding met andere kerkplekken, is het de kunst om bestaande en nieuwe relaties tussen mensen en plaatsen te zien en op een organische, tactvolle manier te stimuleren. Denk bijvoorbeeld aan het het uitnodigen voor andere activiteiten of met de deelnemers zelf ontwikkelen van andere activiteiten die een passende volgende stap zijn in het gaan in het voetspoor van Jezus. Bij kliederkerk komen mensen met hechte relaties, bijvoorbeeld (groot)ouders en (klein)kinderen of bevriende buren, samen met anderen met wie lossere banden bestaan, bijvoorbeeld kinderen van hetzelfde koor. Er kan dus op natuurlijke wijze aangesloten worden bij de (alternatieve) familiebanden en vriendschappen die er zijn en die groeien door kliederkerk. Dit is niet vanzelfsprekend, blijkt uit de praktijk. Oude en nieuwe vormen lijken te botsen. “Ondertussen loopt de kindernevendienst leeg”, benoemt een predikant de keerzijde van het succes van een nieuwe community met gezinnen. “Waar het ene sterker wordt, daar verzwakt het andere. En dat vind ik ingewikkeld.” Het belang van eigenaarschap door de deelnemers en betrokkenheid van de predikant bij kliederkerk, onder andere als verbinder met haar of zijn grote netwerk, wordt tijdens de reflectie rondes steeds duidelijker. Dit biedt zowel kansen - bijvoorbeeld om als predikant op nieuwe plaatsen en met nieuwe mensen in gesprek te gaan en kerk te ontsluiten - als risico’s, zoals het overvragen van tijd en capaciteit. Dit vraagt verdere doordenking.
Naast de verbinding met andere activiteiten van kerk-zijn, biedt kliederkerk volop kans tot verbinding met geloven, met kerk-zijn thuis, omdat gezinnen samen kliederkerk beleven. Uit het Engelse onderzoek ‘Playfully Serious’ naar discipelschap in en door Messy Churches blijkt ook dat deelnemen aan Messy Church gezinnen helpt om thuis vaker met geloven bezig te zijn, zowel in woorden als in daden. Dit benoemt de Britse ecclesioloog Clare Watkins in een artikel over Messy Church ‘ecclesiological overflow’: ‘those occasions where the data suggested that elements of Messy Church were finding their way out of the explicit ecclesial practice and into the homes of those who participated.’ Ook in Nederland geven gezinnen aan dat thuis de liedjes van kliederkerk gezongen worden, dat een knutselwerk aanleiding geeft om over een bijbelverhaal te praten. Het maakt hierbij niet uit of ouders gelovig of niet-gelovig zijn; iedereen die meedoet aan kliederkerk kan een eigen ontdekkingstocht door een bijbelverhaal aangaan, maar doet dit wel gezamenlijk. Het bijzondere van een kliederkerkviering is dat dit onderscheid voor ouders wegvalt. Ook de niet-gelovige ouder voelt zich op z’n gemak, vertelt een predikant. Kliederkerken stimuleren gezinnen bij het verbinden van (klieder)kerk en thuis door bijvoorbeeld gespreksvragen in een ‘kletspot’ mee te geven.
Deze intergeneratieve verbinding met thuis is een waardevolle aanvulling op het mozaïek van kerk-zijn en geeft op nieuwe wijze vorm aan de verbinding tussen kerk en gezin en huishoudens als plaatsen van genade.
Conclusie
Een kliederkerk is kerk en wordt kerk in verbinding met andere kerkplekken. Als creatieve, intergeneratieve, gastvrije en missionaire vorm is het een waardevolle aanvulling op de steentjes die er al zijn. Juist door kliederkerk als volwaardig kerk te zien en ook zo te benoemen, kan het groeien in het karakter van kerk-zijn. Dit artikel laat zien dat een ecclesiologische blik op kliederkerk als steentje in een mozaïek van kerkplekken en een benadering vanuit een presbyteriaal-synodale visie, een lokale kliederkerk kan helpen in haar missie om samen met mensen van alle leeftijden in het voetspoor van Jezus te gaan. Hierbij is verbinding met een groter geheel aan kerk- en thuisplekken van wezenlijk belang. De actieve betrokkenheid van predikant en/of kerkelijk werker en visie vanuit de kerkenraad op kliederkerk als kerk draagt bij aan het kerk-zijn van kliederkerk.
Gespreksvragen
- Bij kerken is soms angst dat kliederkerk de laatste gezinnen uit de kerkdienst wegtrekt. Hoe zou het denken volgens de mozaïek van kerkplekken daar een uitweg in kunnen bieden?
- Is het volgens u voldoende als mensen als enige activiteit van een gemeente de kliederkerk bezoeken? En als ze alleen de wekelijkse kerkdienst meemaken?
Breed reflectieproces
Dit artikel is resultaat van een breed reflectieproces over de theologische grond onder kliederkerk. Over het theologische waarom, hoe en wat is vanaf de start van kliederkerk in Nederland nagedacht en geschreven, maar het was nog niet eerder grondig uitgewerkt. Na ruim vijf jaar kliederkerk in Nederland ontdekken we steeds beter waar de kracht én de vragen liggen. Dit artikel maakt deel uit van een serie en gaat in op de vraag ‘Hoe is kliederkerk kerk?’ Het is tot stand gekomen vanuit een doorgaande dialoog tussen stemmen uit de praktijk, organisatie en wetenschap binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Nelleke Plomp schreef, als projectleider van kliederkerk, in samenspraak met wetenschappelijk beleidsmedewerkers van de dienstenorganisatie een aanzet tot een antwoord op de vraag. Hierop werd door drie predikanten met en zonder ervaring met kliederkerk schriftelijk gereflecteerd, waarop een verdere verdieping volgde in een rondetafelgesprek met zeven predikanten. Deze reflecties zijn vervolgens verwerkt in het artikel ‘Kliederkerk als verrassende vorm van kerk’. Het doel is niet alleen het theologisch fundament onder kliederkerk helder maken maar ook een gesprek op gang brengen. Daarom eindigt het artikel met twee gespreksvragen.
Lees ook:
