Protestantse Kerk en de ontmoeting met moslims

In de loop der jaren heeft de ontmoeting met moslims een steeds grotere urgentie gekregen. Een overzicht dat begint in de jaren 60.

Eerst wat cijfers. Wereldwijd zijn er ca. 2 miljard christenen en 1,7 miljard moslims, in Nederland ca. 5,5 miljoen christenen en 1 miljoen moslims. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek bestempelt in 2020 20% van de Nederlanders zich rooms-katholiek, 14% protestants, 5% moslim en 5% tot een andere religieuze groep. Het Sociaal en Cultureel Planbureau deed in maart 2022 nog onderzoek naar religiositeit in Nederland (Buiten kerk en moskee) en schat in dat ongeveer 6% van de volwassen bevolking in Nederland moslim is, wat neerkomt op ca. 1 miljoen moslims in Nederland.

Contacten met gastarbeiders

Aandacht voor de ontmoeting met moslims begint bij de toestroom van mensen uit andere culturen - de arbeidskrachten uit Turkije en Marokko in de jaren 60. De Nederlandse Zendingsraad benoemt in 1974 een uit christenen en moslims bestaande commissie die kerken adviseert op het gebied van contacten met islamitische gastarbeiders. Twee jaar later benoemt de gereformeerde synode Jan Slomp als predikant in algemene dienst om de kerken voor te lichten over de ontmoeting met moslims. Een jaar later wordt ook Jaap Kraan aangesteld. De hervormde synode benoemt in 1982 Gé Speelman, vanwege de meer dan honderd preek- en spreekverzoeken na de machtsovername door de ayatollahs in Iran.

Ontmoeting met moslims

In 1991 aanvaarden de gereformeerde en hervormde synode de beleidsnota Oproep en Bemoediging inzake de Ontmoeting met Moslims in Nederland. Er worden 20.000 exemplaren van verspreid en de nota wordt vertaald in het Frans, Duits, Engels en Indonesisch. Samen met de katholieke Otto ter Reegen schrijven Speelman en Slomp vervolgens het boek Ik ben christen, mijn partner is moslim. Het boek wordt een voorbeeld voor een publicatie over hetzelfde onderwerp van de Conferentie van Europese Kerken (CEC) en de Raad van rooms-katholieke Bisschoppenconferenties (CCEE). Het wordt vertaald in het Engels, Duits, Frans en Italiaans. 

Multiculturele samenleving

Vanaf de jaren 90 wordt het thema ‘multiculturele samenleving’ belangrijk. De generale synode bespreekt in april 2004 het rapport Beeld en gelijkenis. Elementen voor een visie van de Protestantse Kerk in Nederland op multicultureel samenlevenBeeld en gelijkenisDownload dit synoderapport. De inleider van dit rapport, Henk Hogendoorn, verwoordt het scherp: ‘Opmerkelijk is dat de islam in dit geheel een gemakkelijk doelwit is en dat de hele discussie rond integratie zich daaromheen lijkt te concentreren. Heb je het over de multiculturele samenleving, dan heb je het over de islam en vice versa, zo lijkt het.’

De spanning rond de islam wordt op scherp gezet als op 2 november 2004 filmmaker Theo van Gogh vermoord wordt door een moslim. Als reactie hierop worden moskeeën beklad met racistische leuzen en is er poging tot brandstichting. De Protestantse Kerk verspreidt, samen met de Raad van Kerken, een kanselboodschap. Een alinea hieruit: ‘Toch ervaren wij juist in deze weken ook herkenning en verbondenheid met de moslimgemeenschap, die leeft in ontzag voor God. Daarmee willen wij de verschillen tussen christendom en islam niet verdoezelen. (...) Nu is het echter de tijd en de noodzaak om onze verbondenheid te onderstrepen en onze solidariteit te betonen.’

Interreligieuze samenwerking

Ook de Protestantse Kerk agendeert de interreligieuze samenwerking. Hieruit ontstaat het Caïro-overleg, een samenwerking van moslims en christenen en later ook joden, oorspronkelijk bedoeld om de beeldvorming rond de film Fitna (maart 2008) van Geert Wilders in het buitenland genuanceerd te houden. De waarde ervan blijkt onder meer in 2012 als het verbod op ritueel slachten, mede door inspanningen van dit overleg, in de Eerste Kamer sneuvelt. 

Na uitgebreide gesprekken met verschillende organisaties en spelers in het veld geeft de synode op 11 april 2008 haar goedkeuring aan de nota Het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld van het Midden-OostenIP-notaDownload dit synoderapport: de IP-nota. Naar aanleiding van dit rapport vraagt de synode aan de dienstenorganisatie na te gaan hoe de ontmoeting met moslims kan worden verdiept.

Visie Protestantse Kerk op de relatie met moslims

In juni 2009 wordt een conferentie gehouden over het thema Visie Protestantse Kerk in Nederland op de relatie met moslims. Vijf protestantse theologen reageren op de inleidingen van twee moslim-theologen en een adviseur op het terrein van emancipatie en islam. De overige deelnemers komen uit de Contactgroep Islam van de Raad van Kerken en de Werkgroep Ontmoeting Moslims van de dienstenorganisatie.

In november 2010 aanvaardt de generale synode het rapport Integriteit en respectIntegriteit en respectDownload dit synoderapport. De gedachten achter dit rapport zijn onder meer dat in de ontmoeting met moslims ook behoefte is aan theologische bezinning en ondersteuning, dat de kerk zich geroepen weet het gesprek met vertegenwoordigers van de islam aan te gaan om zo bij te dragen aan groeiend wederzijds begrip, en dat de kerk dit gesprek voert in de context van haar oecumenische relaties en in het besef van haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël. Het rapport wordt voor commentaar ter beschikking gesteld aan een aantal partners van de Protestantse Kerk. In april 2013 worden deze reacties besproken. Dit leidt tot de Vervolgnota Integriteit en RespectVervolgnota Integriteit en RespectDownload dit synoderapport.

Anno 2023

Tot op de dag van vandaag is dit rapport leidend voor de visie van de Protestantse Kerk op de ontmoeting met moslims. De opdracht in de kerkorde krijgt gestalte door contacten van gemeenten met moskeeën en deelname aan het Overleg Joden, Christenen en Moslims, ontstaan uit het eerder genoemde Caïro-overleg.

Ook internationaal is de Protestantse Kerk, via Kerk in Actie, betrokken bij de ontmoeting met moslims. Bijvoorbeeld via het programma ‘Shared Futures’ waarmee Kerk in Actie samen met haar partners bij wil dragen aan vreedzaam samenleven op plekken waar de vrede door toenemende interreligieuze spanning onder druk staat.

Dit dossier is voor het laatst bijgewerkt in april 2023

Illustratie: Roel Ottow