Protestantse Kerk over bestrijding antisemitisme

Onopgeefbaar verbonden

'De kerk is geroepen gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheidVerder lezenWat wordt er bedoeld met onopgeefbaar verbonden met het volk Israël? met het volk Israël', stelt de kerkorde van de Protestantse Kerk. 'Als Christus-belijdende geloofsgemeenschap zoekt zij het gesprek met Israël inzake het verstaan van de Heilige Schrift, in het bijzonder betreffende de komst van het Koninkrijk Gods.'

In ordinantie 1 wordt dat in artikel 2, over 'het gesprek met Israël', gespecificeerd. Als taak van de generale synode wordt onder meer genoemd het inzicht in en bestrijding van antisemitisme te bevorderen.

Bestrijding antisemitisme expliciet in de kerkorde

In essentie zegt de kerkorde: ken de wortels van het christendom, koester die, ga de relatie met het levende Jodendom aan en bestrijd antisemitisme.

Er valt veel te zeggen over dit artikel in de kerkorde. Dit dossier spitst zich toe op het bevorderen van inzicht in en bestrijding van antisemitisme. Voor zover bekend is de Protestantse Kerk in Nederland een van de weinige kerkgenootschappen wereldwijd die de bestrijding van antisemitisme expliciet in haar kerkorde heeft opgenomen. Onze Nederlandse geschiedenis is hiervoor de verklaring. Het regime van Hitler tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de Joodse gemeenschap in Nederland grotendeels verwoest. Een pikzwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis. Veel kerken in andere landen, in Duitsland maar ook elders, hebben de relatie met het Joodse volk en antisemitisme in tal van verklaringen en documenten uitvoerig aan de orde gesteld.

Zonde tegen God en mensen

Al tijdens de Eerste Assemblee van de Wereldraad van Kerken in Amsterdam (1948) is antisemitisme benoemd als zonde tegen God en mensen. Op 20 januari 2020 heeft de Wereldraad van Kerken dit statement herbevestigd: 'Antisemitisme is onverenigbaar met de belijdenis en de praktijk van het christelijk geloof.' De preses van de generale synode, ds. Marco Batenburg, schreef vervolgens in een Protestants PerspectiefVerder lezenAntisemitisme is zonde: 'Als Protestantse Kerk sluiten we ons daar zonder enig voorbehoud en met besef van het schuldbeladen verleden en heden bij aan.'

Luther en de Joden

In voorbereiding op de herdenking en viering van 500 jaar Reformatie (in 2017) riepen de orthodoxe rabbijn Raphael Evers, de liberale rabbijn Menno ten Brink en het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) in 2015 in dagblad Trouw de Protestantse Kerk op tot het maken van excuses voor de ontoelaatbare uitspraken van Luther over de Joden. 

In 2017 verscheen het rapport Van conflict naar gemeenschap. Gezamenlijke Luthers-Katholieke herdenking van de Reformatie in 2017. Het moderamen van de Protestantse Kerk in Nederland en de rooms-katholieke Bisschoppenconferentie boden dit aan als een belangrijke hulp bij het doordenken van de zin en inhoud van een gezamenlijke herdenking van het begin van de Reformatie. In paragraaf 229 staat: ‘Bij deze gelegenheid zullen lutheranen ook denken aan de hatelijke en denigrerende uitspraken van Maarten Luther tegen de Joden. Ze schamen zich ervoor en betreuren ze ten diepste.'

Ds. Trinette Verhoeven, toenmalig president van de evangelisch-lutherse synode, zei hierover in een verklaringVerder lezenLuther en de Joden namens de Protestantse Kerk over Luther en de Joden op 11 april 2016: "Luther heeft een onfrisse kant. Wat hij over Joden heeft gezegd, kan absoluut niet. We komen er niet door te zeggen dat het antisemitisme wortelt in een lange Europese geschiedenis. Luther heeft hierin een akelige rol gespeeld. Wij wijzen zijn gedachtegoed over Joden dan ook met klem af."

De toenmalig scriba, ds. Arjan Plaisier, voegde hieraan toe: "Van zowel Joodse als protestantse zijde werden Luthers uitspraken gewoonweg afgewezen. Van protestantse zijde is daarbij een overzicht gegeven aan verklaringen van diverse internationale kerkelijke instanties over genoemde uitspraken van Luther. Ook werd van dezelfde zijde inzicht gegeven dat de herdenking van 500 jaar protestantisme in Nederland zich niet beperkt tot Luther (...)."

Gezamenlijke verklaring 

In 2019 spreken de Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland zich in een gezamenlijke verklaringVerder lezenRooms-Katholieke Kerk en Protestantse Kerk komen met gezamenlijke verklaring tegen antisemitisme uit tegen een toenemend antisemitisme in ons land.

'Met grote zorg zien zowel de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland als de Protestantse Kerk in Nederland dat het antisemitisme sterker wordt. Telkens zijn er incidenten die ertoe leiden dat een onveilig klimaat kan ontstaan voor de Joodse gemeenschap in Nederland. Dat is ontoelaatbaar.

Voor de kerken is het blijvende gesprek met de Joodse gemeenschap in Nederland van groot belang. We rekenen het ook tot onze verantwoordelijkheid er alles aan te doen om antisemitisme in de hele samenleving tegen te gaan en om initiatieven te ondersteunen die daar een dam tegen opwerpen.

Hierbij roepen wij de overheid alsook de gehele samenleving op om alles te doen wat in haar vermogen ligt om antisemitisme te bestrijden.

Wij zijn als kerken vanzelfsprekend bereid tot nader overleg en verdere samenwerking.'

Verklaring Erkenning en Verantwoordelijkheid

Tijdens de jaarlijkse Nationale Kristallnachtherdenking op 8 november 2020 sprak scriba ds. René de Reuver namens de Protestantse Kerk een schuldbelijdenisVerder lezenRené de Reuver spreekt schuldbelijdenis uit tijdens Kristallnachtherdenking uit in de ‘Verklaring Erkenning en Verantwoordelijkheid’.* Zonder terughoudendheid wordt daarin erkend dat de kerk mede de voedingsbodem heeft bereid waarin het zaad van antisemitisme kon groeien.

Deze verklaring werd door de Joodse gemeenschap in Nederland met waardering ontvangen en is cruciaal voor de relatie tussen de Protestantse Kerk en de Joodse gemeenschap. De Verklaring erkent dat anti-Joodse perspectieven diep in de boezem van de kerkelijke traditie kunnen huizen. Van anti-judaïsme naar antisemitisme is slechts een kleine stap.

Antisemitisme neemt toe

Ieder jaar brengt het CIDI (Centrum voor Informatie en Documentatie Israël) de Monitor Antisemitische Incidenten uit. Daaruit blijkt dat het aantal antisemitische incidenten toeneemt in Nederland. Zeker onder de jongere generaties. 

En hoewel de Protestantse Kerk en haar voorgangers hier al jarenlang aandacht aan besteden, bestaat het gevaar dat dit een 'papieren regel' blijft. Gemeenten dienen deze opdracht in de kerkorde serieus te nemen en zich af te vragen hoe zij een bijdrage kunnen leveren aan de bestrijding van antisemitisme. Bijvoorbeeld door na te denken hoe in liturgie en bijbelstudiekringen negatieve beeldvorming rond Joden omgezet kan worden in positieve benaderingen.

Illustratie: Roel Ottow