Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Vrijwel iedere theoloog die over de hoop schrijft, zal de naam van de Duitse theoloog Jürgen Moltmann noemen. En bij de theologie van de hoop hoorde voor hem ook een ethiek van de hoop, en dat heeft consequenties voor de manier waarop we in de wereld staan.
Jürgen Moltmann werd in 1926 geboren in Hamburg. Hij overleed op 3 juni 2024. Tot voor kort was hij nog actief als theoloog. In 2019 verscheen zijn laatste publicatie: Auferstanden in das ewige Leben. Hij groeide op in een onkerkelijk gezin en zijn hele jeugd en opleiding werd in hoge mate bepaald door het nationaalsocialisme, dat van 1933 tot 1945 de hele Duitse samenleving in haar greep hield. Aan het eind van de oorlog werd hij zoals bijna alle Duitse jongens van zijn leeftijd opgeroepen voor het leger. Na de capitulatie van Duitsland werd hij door de Britten in België krijgsgevangen gemaakt. Tijdens zijn gevangenschap kreeg hij voor het eerst een bijbel in handen en dat leidde ertoe dat hij na terugkeer in Duitsland theologie ging studeren.
Wanneer hoorden wij voor het eerst van hem?
Jürgen Moltmann werd in één klap een wereldberoemd theoloog door het verschijnen van zijn boek Theologie der Hoffnung, in 1964. In 2005 verscheen de 14e druk! Ik vermoed dat er niet veel Nederlandse theologen zijn geweest die voor die tijd al van hem gehoord hadden.
Waardoor is hij bekend geworden?
Moltmann was al vroeg een groot bewonderaar van de joodse marxistische filosoof Ernst Bloch. In 1959 verscheen diens magnum opus, Das Prinzip Hoffnung. Bloch was atheïst, Moltmann niet, maar hij probeerde de gedachten van Bloch bruikbaar te maken voor de theologie. De opstanding van Christus was voor hem de kern van de hoop geworden. Oorspronkelijk citeerde hij Bloch wel een aantal keren, maar maakte niet expliciet duidelijk dat zijn boek vooral een reactie op en verwerking van het driedelige werk van Bloch was. In de 3e druk die al in 1965 verscheen, voegde hij een uitvoerige appendix toe met als titel: ‘Das Prinzip Hoffnung und die Théologie der Hoffnung. Ein Gespräch mit Ernst Bloch.' In 1967 werd hij hoogleraar theologie in Tübingen, waar Ernst Bloch vanaf 1961 hoogleraar filosofie was. Tot aan diens dood in 1977 bleven Moltmann en hij nauw met elkaar verbonden. En zo raakte ook Moltmann in contact met Blochs jonge vriend Rudi Dutschke, een van de leiders van de studentenrevolte in Duitsland. Sindsdien geldt Moltmann, in ieder geval in Duitsland, als een ‘politiek theoloog’.
Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?
‘Geloof, hoop en liefde’ zijn en blijven de kernwoorden van de kerk. ‘De meeste van deze is de liefde’, schrijft de apostel Paulus, en sinds de reformatie van Maarten LutherVerder lezen
Wie was Maarten Luther? belijden we: ‘door het geloof alleen’. De hoop is heel lang een ondergeschoven kindje geweest en voor zover erover gesproken werd, ging het vooral over het hiernamaals en het eeuwige leven. De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en vooral van Auschwitz hebben grote invloed gehad op ons denken over de hoop. De eschatologie is mede door Moltmann een belangrijk onderdeel van de dogmatiek geworden. Voor hem hoorde bij de theologie van de hoop ook een ethiek van de hoop (Ethik der Hoffnung, 2010). Hopen moet ook betekenen: leven uit de hoop, en dat heeft consequenties voor de manier waarop wij in de wereld, ook in de politiek staan. Het gesprek daarover, zeker in deze tijd van oorlog in Oekraïne en in het Midden-Oosten, zou in de gemeente gevoerd moeten worden. Het denken van Moltmann, en in het verlengde daarvan ook van Ernst Bloch, zou daar zeker bij kunnen helpen.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Als het over hoop gaat, komt bij theologen de naam van Moltmann in herinnering, en vrijwel iedere theoloog die over de hoop schrijft zal hem noemen. In de jaren 90 wijdde de Duitse theoloog Friedrich-Wilhelm Marquardt maar liefst vier van de zeven delen van zijn dogmatiek aan de eschatologie met als motto: ‘Wat mogen we hopen als we nog mogen hopen?' Wat de 21e-eeuwse theologie betreft zie ik vooral verwantschap met het werk van Tomáš HalíkVerder lezen
Wie is Tomáš Halík? en Erik Borgman.
Illustratie: TinekeWerkt
