Wat is geestelijk leidinggeven?

Wat is geestelijk leidinggeven?

Om meer zicht te krijgen op wat geestelijk leidinggeven is, oriënteren we ons op de kerkorde van de Protestantse Kerk. Ord. 4-1, die gaat over het kerkelijk karakter van de ambtelijke vergadering, begint met de volgende woorden:

De ambtelijke vergaderingen, waaraan de leiding in de kerk is toevertrouwd, verrichten hun werk luisterend naar de Heilige Schrift en in onderlinge saamhorigheid.

Dit uitgangspunt zegt kort en krachtig wat geestelijk leidinggeven in essentie is: samen, luisterend naar Gods Woord, je werk doen. 

Ontvankelijk en eensgezind

Luisteren naar Gods Woord: geestelijk leidinggeven begint met je te oriënteren op iets wat buiten jezelf ligt. Met luisteren naar God zelf, die ons in zijn Woord en door zijn Geest tegemoetkomt. Met je laten leiden, vanuit een houding van ontvankelijkheid.

Ten tweede valt het woord ‘saamhorigheid’ op, ‘eensgezindheid’. Het wil zeggen dat leidinggeven in de kerk altijd in gezamenlijkheid gebeurt en geen zaak is van het individu alleen. Daarmee is geestelijk leidinggeven in de kerk ook niet voorbehouden aan ‘geestelijke krachtpatsers’ of ‘sterke leiders’.

Het voegt iets toe

In dit samen luisteren naar Gods Woord en Geest kan ‘onderscheiding’ plaatsvinden: een veelzijdig, dynamisch en intensief proces van (geestelijke) bezinning en luisteren naar God en naar elkaar, volgens Robert Doornenbal in zijn artikel Discernment in de praktijk van gemeenteopbouwArtikel 'Discernment in de praktijk van gemeenteopbouw'Lees dit artikel (pdf). Geestelijk leidinggeven voegt iets toe aan de aspecten van leidinggeven die gebaseerd zijn op inzichten uit de organisatie- en veranderkunde. Het besef dat in het leidinggeven aan kerk-zijn niet alles van onszelf afhangt maar gedragen wordt door Christus, kan behoeden voor een krampachtige houding en de illusie dat alles maakbaar is.  

Hoe geef je geestelijk leiding?

Om geestelijk leiding te kunnen geven is het allereerst van belang om ook in je persoonlijk leven ruimte te maken voor geestelijk leven, voor een houding van ontvankelijkheid. In het artikel Oefenen in ontvankelijkheid Artikel 'Oefenen in ontvankelijkheid'Lees dit artikel (pdf)wordt het cultiveren van deze houding beschreven aan de hand van vijf werkwoorden: luisteren, zien, stil worden, niet-weten en danken. 

Het geestelijk leidinggeven moet zichtbaar worden in het functioneren van ambtelijke vergaderingen in de kerk op het niveau van de plaatselijke gemeente, de classis en de synode. Hoe kan dat gestalte krijgen? Vaak wordt gedacht aan het bezinningsmoment aan het begin van een vergadering. Dit moment kan de toon zetten voor het vervolg van de vergadering en daarin van betekenis zijn. 

Vergaderingen verlopen anders

Een deelnemer aan de training voor scriba’sVerder lezenScriba mailde de tekst van de opening van een vergadering van zijn kerkenraad naar de trainer. Hij schreef daarbij dat de vergaderingen anders verlopen sinds deze openingen zijn ingevoerd. In die opening werd onder meer het volgende gezegd:

We kunnen, ook in de kerkenraad, niet zonder gebed en open Bijbel. Zodat wij ook geraakt worden, de sporen van God zien, in en met de gemeente. Ook wij blijven leerling, ook in het leidinggeven. Laten we in deze zoektocht authentiek, echt, durven zijn. We mogen ons in ons ambt gedragen weten door Gods liefde en ons daarom ook kwetsbaar opstellen. Het ambt is ons toevertrouwd. Er wordt voor ons gebeden. Het ambt draagt ons. Op de momenten waarop het dan echt aankomt, kunnen we dan ook geestelijk leiderschap tonen, elkaar dragen, en het ambt krachtig oppakken.

Rol voorganger

De voorganger heeft bij uitstek de rol van geestelijk leider en kan die rol ook binnen de kerkenraad vervullen. Bijvoorbeeld door bij de bespreking van agendapunten waar nodig en relevant het ‘luisteren naar Gods Woord’ (ord. 4-1) in te brengen en open te houden. En daarin - als interpreterende gids - ook helpen te onderscheiden, te duiden en richting te zoeken. 

In het eerder geciteerde artikel van Robert Doornenbal onderscheidt hij vier praktijken die invulling geven aan het proces van onderscheiding: samen bijbellezen (bijvoorbeeld via Lectio DivinaVerder lezenLectio Divina: wat God de lezer vandaag wil zeggen), naar elkaar luisteren, samen bidden en (h)erkennen van belemmeringen. Deze praktijken kunnen ook beoefend worden in het beraad van en met de gemeente.

Geestelijk leidinggeven ambtelijke vergaderingen

Ambtelijke vergaderingen in de kerk houden zich ook bezig met besluitvorming. Ord. 4-5 van de kerkorde zegt daarover onder meer het volgende:

In alle kerkelijke lichamen worden besluiten steeds na gemeenschappelijk overleg en zo mogelijk met eenparige stemmen genomen. 

Daarbij wordt eerst een belangrijk uitgangspunt genoemd dat voortborduurt op de ‘saamhorigheid’ in het kader van geestelijk leidinggeven, namelijk het uitgangspunt van het zoeken naar ‘eenparigheid’, ‘eensgezindheid’, in besluitvorming. Die eensgezindheid is een vrucht van gemeenschappelijk overleg en daarmee een vorm van geestelijk leidinggeven.

Naast besluitvorming is visie- en beleidsvorming een belangrijke taak van ambtelijke vergaderingen. Ook dit aspect van hun rol en verantwoordelijkheid kan ingekleurd worden vanuit geestelijk leidinggeven. Twee voorbeelden uit plaatselijke gemeenten maken dit duidelijk. 

Geestelijk leidinggeven bij visievorming

Het eerste voorbeeld komt uit een proces van visievorming van de Protestantse Gemeente ‘s-Gravenhage (PGG), zo’n tien jaar geleden. Een vrucht van dit proces was het gebedenboekje Houd mij niet vast; een routebeschrijving op weg naar … Een citaat uit de inleiding van dit boekje illustreert wat hiervoor is beschreven over geestelijk leidinggeven.

De wijkgemeenten van de PGG vragen om een aansprekende en bemoedigende visie op de nabije toekomst. De ‘commissie visie’ stelt voor dit verlangen te onderzoeken langs de weg van het gebed. Wij stellen voor om biddend te onderzoeken wat de onmisbare bouwstenen zijn voor de visie waar wij naar verlangen. Ons voorstel is om vragenderwijs verder te gaan. Om eerst onze vragen tot God te richten en dan ook tot elkaar. Wij hopen zo een eerste, kleine stap te kunnen maken op weg naar een visie die echt iets kan betekenen in het leven van de gemeente. Het karakter van deze kleine stap is stilte en ontvankelijkheid. Vertrouwen dat de Geest van God ons leidt. En hoop dat deze kleine stap gevolgen zal hebben. Misschien wel grote gevolgen.

Van binnenuit gaan bewegen 

Het tweede voorbeeld is ontleend aan het Beleidsplan 2021-2025 van de Protestantse Gemeente Utrecht (PGU). In de preambule van dat beleidsplan staat:

In de ontmoeting met de Levende komen wij in beweging. Wij worden uitgenodigd tot vertrouwen, toevertrouwen. Dit vertrouwen behoedt ons voor de ‘doenerigheid’ die vaak voortkomt uit angstige bezorgdheid of focus op eigenbelang. In overgave ontvouwt zich een weg, een geestelijke weg, waarop Bijbelse woorden telkens aan diepte winnen. Ook leren we de werking van Gods Geest onderscheiden van alle andere krachten die op ons inwerken (1 Kor. 12:10). Langzaam maar zeker beginnen we de vrijheid van Gods kinderen te proeven (Rom. 8:15) zonder dat dit tot vrijblijvendheid leidt. Integendeel, in onze geraaktheid weten we ons verantwoordelijk voor de samenleving en de schepping. Zo krijgen wij deel aan Gods zorg voor alles wat leeft. Maar wij gaan niet op eigen kracht aan de slag. Onze kracht is immers beperkt en onze energie is eindig. Wij vertrouwen ons toe aan de kracht van God die in onze zwakheid sterk is (2 Kor. 12:9). Daarvoor luisteren wij naar Gods Woord en oefenen ons in stilte en gebed. Meer en meer kan Gods Geest ons van binnenuit gaan bewegen.

Valkuilen

• Geestelijk leidinggeven is niet hetzelfde als ‘vergeestelijking’ van het leidinggeven. Leidinggeven is een ambacht dat vraagt om kennis en vaardigheden.
• In het proces van onderscheiding luistert het nauw. Robert Doornenbal schrijft in zijn artikel: ‘Ongezeglijkheid, manipulatie of zelfs machtsmisbruik liggen op de loer als het gaat om het beroep op ‘Gods wil’ betreffende de toekomst.’
• Geestelijk leidinggeven is niet voorbehouden aan ‘geestelijke krachtpatsers’. Niet de persoon draagt het ambt, maar het ambt de persoon.

Kansen

• Geestelijk leidinggeven ontspant, omdat het doordrongen is van het besef dat niet alles van onszelf afhangt. Geestelijk leidinggeven wordt gevoed door vertrouwen.
• In het geestelijk leidinggeven ontstaat onderlinge verbinding in de ambtelijke vergadering; je vindt elkaar op de diepere laag van geloof en spiritualiteit.
• Geestelijk leidinggeven is een verdieping van en aanvulling op andere benaderingen van leidinggeven. Dat maakt leidinggeven in de kerk uitdagend en boeiend.

Lees- en leertips

• Sake Stoppels: Oefenruimte; gemeente en parochie als gemeenschap van leerlingen
• Bert Bakker: Samenspel; kansrijk veranderen in de kerk
• Willem Smouter: blog Geestelijk leiderschap
• A.J. Mensink: blog Nederig en doortastend; geestelijk leidinggeven vandaag
• Stichting Leven uit de Bron: training Groeien in geestelijk leiderschap