Uitleg & Achtergrond
In deze serie zijn artikelen gebundeld die een bepaald onderwerp uitleggen of achtergrondinformatie bieden.
‘Op iedere plek van deze aarde is men ’thuis’, wanneer men alles in zich draagt’. Deze tekst staat op het geboortehuis van de Joodse dagboekschrijfster Etty Hillesum in Middelburg.
Daaronder staat: ‘In dit huis werd op 15 januari 1914 Etty Hillesum geboren. Zij kwam om in november 1943 in Auschwitz.’ Etty heeft maar heel kort in dit huis gewoond. Al op 27 juli 1914 verhuisde het gezin naar Hilversum. In 2017, tijdens de viering van 800 jaar stadsrechten van Middelburg, werd Etty Hillesum uitgeroepen als de grootste Middelburger.
In een tijd dat sommige politieke partijen en bewegingen bij 75-jaar vrijheid vooral aan het afschaffen van coronamaatregelen denken en aan het indammen van ongewenste immigratie, zijn deze woorden nog uiterst actueel. Etty laat zien hoe je in uiterst moeilijke omstandigheden voluit kunt leven, zelfs als je je ondergang tegemoet gaat. De teksten van Etty geven in deze meidagen van gedenken en vieren een extra diepmenselijk accent.
Etty Hillesum Huis
Onlangs waren collega Floor Barnhoorn en ik te gast in het Etty Hillesum Huis in oprichting, aan het Molenwater 77 in Middelburg. We werden te midden van de verhuisdozen ontvangen door directeur Lotte Bergen en secretaris Caroline Diepenveen van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum (EHOC) te Middelburg. Zij vertelden over de vergevorderde en grootse plannen om van dit geboortehuis een Instituut voor Educatie, Wetenschap, Kunst en Cultuur te maken.
De dagboeken en Westerborkbrieven van Etty Hillesum (1941-1943) zijn wereldberoemd en vormen een indringend document van bijzondere jonge vrouw die schrijft over vrijheid, solidariteit, autonomie, het bestrijden van de haat, het lot en God, het menselijk lijden en de liefde. En dat alles in een periode waarin de jodenvervolging en de Sjoa zich steeds sterker begon af te tekenen en te voltrekken. Toch is er nog veel over haar bij het brede publiek onbekend, vinden beide vrouwen. En dat moet veranderen. Want haar gedachtegoed is van universele waarde en een blijvende inspiratiebron voor velen. En zeker ook voor jongeren.
Op het spoor van Etty Hillesum
Het was tijdens de colleges van docent Oude Testament Klaas Smelik in Utrecht begin jaren tachtig van de vorige eeuw dat ik zelf voor het eerst hoorde over deze dagboeken. Klaas Smelik vertelde toen dat haar schriften in 1946/47 door de huisgenote van Etty, Maria Tuinzing, aan zijn vader gegeven waren en dat deze tevergeefs had geprobeerd ze uit te laten geven. Dat lukte pas begin jaren tachtig door Klaas Smelik jr. en uitgever Jan Geurt Gaarlandt. Ik las het boek: Het verstoorde leven. Het maakte op mij diepe indruk: haar vrije stijl van schrijven over haar ontwikkelingsgang, haar liefdesrelaties, haar zich ontwikkelende levensfilosofie, haar vrijmoedige gedachten over God.
‘Binnen in me zit een hele diepe put. En daarin zit God. Soms kan ik erbij. Vaak ligt er stenen en gruis voor de put. Dan is God begraven. Als ik dan mijn hoofd in mijn handen verberg dan ervaar ik dat God binnen in mij is. En dan zeg ik: ruim het puin uit je leven en dan komt God weer tevoorschijn’ (1941)
Haar teksten kwamen opnieuw tot leven, vooral ook bij de uitgave van het verzameld werk, dat nog steeds met nieuw materiaal aangevuld wordt. De diepte en rijkdom van haar teksten dringen meer en meer door. Naast relationele en filosofische beschouwingen is het ook een mystieke bron. Hoe kun je je staande houden in een wereld die in brand staat? Hoe behoud je je gemoedsrust? Hoe kun je je onbaatzuchtig voor de ander inzetten en toch je eigenheid behouden? Hoe ver ga je en welke keuzes maak je als het aan je eigen leven en dat van je meest dierbaren raakt? Het zijn teksten van een twintiger!
Jongeren, Educatie en Kunst
Lotte Bergen en Caroline Diepenveen vertellen enthousiast over de plannen. Het archief van het Etty Hillesum Onderzoeks Centrum (EHOC) is al overgebracht van het Zeeuws Archief naar het geboortehuis. Studenten en andere onderzoekers kunnen hier straks terecht. In de benedenruimte aan de voorzijde komt een museumcafé, met direct daarachter een tentoonstellingsruimte over het leven van Etty Hillesum - Etty in context-, en ook met wisselexposities. Er is al een samenwerking met Kunst Educatie Walcheren (voor verbeelding, verbinding en verwondering). Zo komt er in deze dagen van herdenking een expositie op het Abdijplein een expositie ingericht met kunstwerken van basisschoolleerlingen die hebben deelgenomen aan het educatieproject 'Etty Hillesum, worden wie je bent'.
Het project is een initiatief van het EHOC en Kunsteducatie Walcheren in samenwerking met twee beeldend kunstenaars en de stadsdichteres van Middelburg. De expositie wordt in het kader van 4/5 mei georganiseerd. Zo kunnen er ook in de nabije toekomst schoolklassen worden uitgenodigd om aan projecten in het Etty Hillesum Huis deel te nemen. Ook zijn er plannen voor educatieprojecten voor scholen. Floor en ik luisteren met belangstelling, omdat dit ook iets voor de Protestantse Kerk zou kunnen zijn.
Nog meer ideeën
Lotte Bergen en Carolien Diepenveen hebben nog veel meer ideeën. De zolder zou gebruikt kunnen worden voor mensen die de Four Freedoms Award in Middelburg uitgereikt krijgen. Er kunnen nog meer samenwerkingsverbanden met kunstenaars en scholen gezocht worden. En dat alles om het gedachtegoed van Etty Hillesum meer voor het voetlicht te brengen op creatieve manieren. Ze willen haar wereldberoemd maken in Middelburg, in Nederland en tot ver over de grenzen, en dan vooral bij het grote publiek en bij jongeren.
Hoe krijg je dit alles gefinancierd?, vragen wij. Er is al het nodige binnen, de Stichting Joods cultureel Erfgoed is erbij betrokken, er liggen subsidieaanvragen. En er is een crowdfunding.
Gedenken met het oog op de toekomst
Op 7 september 1943 werd Etty met haar ouders en haar broer Mischa door de nazi's gedeporteerd naar concentratiekamp Auschwitz, waar ze op 30 november 1943 op 29-jarige leeftijd omkwam. Etty's ouders zijn of tijdens het transport naar Auschwitz omgekomen of meteen bij aankomst vermoord. Volgens het Rode Kruis is Mischa op 31 maart 1944 omgekomen, ook in Auschwitz. Eind september 1943 belandde ook haar broer Jaap in Westerbork en werd in februari 1944 naar Bergen Belsen getransporteerd. Hij overleed tijdens een gevangenentransport in 1945.
Op 13 oktober 1942 schreef Etty in haar dagboek:
‘Men zou een pleister op vele wonden willen zijn’.
En op 2 juni 1942:
‘Het zal in latere jaren onze trots en onze overwinning zijn, dat iedere vernietigende slag, die men ons heeft willen toebrengen, in zijn tegendeel is omgeslagen en onze kracht en onze ontwikkeling slechts bevorderd heeft.’
Die inzet, kracht en ontwikkeling is het waard om doorgegeven te worden aan telkens nieuwe generaties. Wanneer enkele politieke leiders het juist in deze tijd hebben over kwijtgeraakte vrijheden door de coronamaatregelen, laat Etty zien wat werkelijk telt: de innerlijke vrijheid van de enkeling die zich weet te verplaatsen in het lot van de ander en opkomt voor die ander. En daarbij het leven voluit leeft.
